W grudniu 2023 roku Spółka Kraków Nowa Huta Przyszłości S.A. podpisała umowę na translokację pierwszej chałupy na teren Parku Edukacyjnego „Branice”, a aktualnie rozpoczyna się grodzenie terenu. Tym samym proces tworzenia skansenu we wschodniej części Krakowa został uruchomiony.

Proces tworzenia parków etnograficznych należy do najbardziej czasochłonnych i skomplikowanych projektów budowlanych. Poza typowymi formalnościami pozyskania posesji pod inwestycję i przygotowania infrastruktury, duże wyzwanie stanowi weryfikacja zabytkowych obiektów, przygotowanie odpowiedniej dokumentacji, uzyskanie niezbędnych zgód oraz odtworzenie ich z poszanowaniem substancji zabytkowej i technik budowalnych danego okresu.

Tylko specjalistyczne firmy podejmują się takich zadań. Utrwalenie w formie skansenu tego co zostało zapisane na kartach historii wyznacza tempo prac i obliguje do staranności, która jest gwarancją zachowania dziedzictwa kulturowego danego okresu. Niezwykle skomplikowany i zależny od wielu osób oraz instytucji proces tworzenia skansenów wymaga potężnych nakładów finansowych. Dlatego mimo zaangażowania wielu środowisk próby budowania parków etnograficznych w Krakowie często kończyły się niepowodzeniem.

Próby tworzenia skansenu w Krakowie

9 lutego 1895 roku utworzono we Lwowie Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, trzy lata później powstał jego odział w Wieliczce, a w 1902 roku zainicjowano krakowską sekcję PTL. Samodzielną placówkę Muzeum Etnograficznego w Krakowie utworzono w 1911 roku , a w 1927, z inicjatywy Seweryna Udzieli, przygotowano pierwszy projekt osiedla muzealnego typu skansenowskiego. Zabytkowa przestrzeń inspirowana szwedzkimi rozwiązaniami miała ożywić turystykę, sprzyjać edukacji oraz rekreacji i pełnić funkcję gospodarczą. Pierwsze prace w Lesie Wolskim ruszyły w 1929 roku, a dwa lata później przystąpiono do translokacji kościoła z Komorowic. Niestety Zarząd Miejski w 1937 roku odrzucił lokalizację osiedla muzealnego na granicy Lasu Wolskiego i Woli Justowskiej, co w połączeniu z niewystarczającymi funduszami doprowadziło do wstrzymania realizacji projektu.

Do koncepcji krakowskiego skansenu powrócono po 1945 roku. Jednak realizacja innych zadań, m.in. utworzenie Ośrodka Kultury Ludowej w podkrakowskiej Modlnicy, odsunęły inicjatywę na Woli Justowskiej do roku 1953. Wtedy to Józef Lepiarczyk, miejski konserwator zabytków w Krakowie, zainicjował wykonanie projektu Parku Etnograficznego (Parku Budownictwa Ludowego w Krakowie). Na teren skansenu w Woli Justowskiej przeniesiono karczmę z Pasieki i spichlerz z Trzyciąża. W 1953 roku nadzór nad przygotowaniem tego projektu przejęło Ministerstwo Kultury i Sztuki, a inwestorem bezpośrednim ustanowione zostało Muzeum Etnograficzne w Krakowie. Jednak ponownie problemy finansowe zaprzepaściły trwający 30 lat proces tworzenia pierwszego krakowskiego skansenu. Nie bez znaczenia na przebieg procesu pozostał dwukrotny pożar translokowanego kościoła, który miał miejsce w 1978 i 2002 roku.

W latach 70. XX wieku powrócono do koncepcji budowy krakowskiego parku etnograficznego. Dworek Jana Matejki w Krzesławicach w Nowej Hucie i drewniany kościół przeniesiony w jego sąsiedztwo z małopolskiego Jawornika miały tworzyć zalążek skansenu, jednak inwestycja z powodów logistycznych i finansowych zatrzymała się na tym etapie. Ponownie więc idea utworzenia skansenu w Krakowie nie została w pełni wcielona w życie.

Kolejną próbę realizacji tego zamierzenia stanowi Park Edukacyjny „Branice”. W latach 2017–2018 z inicjatywy przewodniczącej Komisji Kultury i Ochrony Zabytków Rady Miasta Krakowa, Małgorzaty Jantos, powstał raport autorstwa Leszka Grabowskiego. Obejmował 23 obiekty z Krakowa i jego obrzeży, które potencjalnie mogłyby stanowić podstawę do utworzenia skansenu. W 2019 roku Prezydent Miasta Krakowa, prof. Jacek Majchrowski, zdecydował, że realizacją tego zamierzenia zajmie się, należąca do Gminy Miejskiej Kraków i Województwa Małopolskiego, Kraków Nowa Huta Przyszłości S.A. (KNHP), której głównym zadaniem jest rewitalizacja wschodniej części Krakowa. W listopadzie 2023 roku KNHP podpisała umowę na translokację pierwszej chałupy z Woli Justowskiej. Tym samym w Krakowie zainicjowana została budowa Parku Edukacyjnego „Branice”, czyli skansenu budownictwa drewnianego, mającego upamiętniać i upowszechniać dziedzictwo grupy etnograficznej Krakowiaków Zachodnich. Zgodnie z projektem na terenie Parku Edukacyjnego „Branice” pojawią się budynek edukacyjny, kościół, karczma, plac galowy, strefa chałup wraz z obiektami gospodarczymi, sad wraz z pasieką oraz parking.

Skanseny południowej Polski

Choć idea parku etnograficznego w Krakowie napotkała na trudności, głównie finansowe, które dotychczas uniemożliwiły jego powstanie, warto zaznaczyć, że w latach 60. XX w. w południowej Polsce za sprawą Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie dr Hanny Pieńkowskiej narodziła się sieć parków etnograficznych.

Budowę Parku Etnograficznego Krakowiaków Zachodnich w Wygiełzowie rozpoczęto w 1968 r. Trafiły tam dwa obiekty, dom miejski z Chrzanowa z 1804 r. oraz spichlerz z Kościelca z 1798 r. Oficjalne otwarcie miało miejsce w październiku 1973 r. W tym samym okresie, bo w latach 1968-74, powstał u podnóża zamku w Dobczycach skansen drewnianego budownictwa ludowego oraz Sądecki Park Etnograficzny (1969-75 r.). Obszerny bo zajmujący 2 hektary i obejmujący 15 obiektów Skansen Wsi Pogórzańskiej im. prof. Romana Reinfussa w Szymbarku został zainicjowany w 1965 roku, a otwarto go w 1987 roku. W Skansenie Archeologicznym Karpacka Troja w Trzcinicy koło Jasła zwiedzający mogą zobaczyć m.in. 150 m wałów obronnych, 6 chat oraz 2 bramy. W 1999 r. podjęto formalne działania zmierzające do utworzenia tam skansenu, a w 2009 r. zakończono budowę. Zbiorami imponuje też Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej. Na niemal 30 hektarach skansen eksponuje ponad 80 obiektów dużej i małej architektury drewnianej kultury Lasowiaków i Rzeszowiaków. Ten Park Etnograficzny został otwarty w 1978 roku, ale pomysł na jego utworzenie powstał jeszcze przed 1970 rokiem.

Realizacja mniejszych obiektów zajęła zatem co najmniej 5 lat, a niektóre skanseny wymagały zaangażowania przez okres ponad 20 lat.

Proces tworzenia skansenu

Pierwszymi krokami są wybór lokalizacji, która zapewnia atrakcyjność miejsca i spełnia warunki bezpieczeństwa dla eksponatów oraz wszczęcie procedury pozyskiwania środków finansowych. Przed rozpoczęciem realizacji koncepcji konieczne są dogłębne badania tradycji, kultury, architektury i życia codziennego danej społeczności dotyczące okresu, który ma zostać przedstawiony w skansenie. Następnie tworzona jest lista rankingowa obiektów, które spełniają brzegowe warunki. Najlepiej oceniane eksponaty poddawane są szczegółowym badaniom pod kątem oryginalności, stanu zachowania, możliwości przeniesienia i rekonstrukcji. W kolejnym etapie zostaje wyceniona wartość poszczególnych obiektów oraz przygotowane zostają kosztorysy obejmujące dokumentację projektową i zgody związane z rozbiórką i rekonstrukcją. Po wyselekcjonowaniu obiektów następuje translokacja i zgodna ze sztuką danego okresu odbudowa. Celem jest odtworzenie atmosfery danego okresu, której mogą doświadczyć zwiedzający. Po zabezpieczeniu kluczowych obiektów muzealnych przygotowywana jest niezbędna dla zwiedzających infrastruktura obejmująca miejsca obsługi, ciągi komunikacyjne, miejsca odpoczynku, czy parkingi. Wszystko to umożliwia wygodne zwiedzanie skansenu oraz pozwala w możliwie szerokim zakresie zachować atmosferę danego okresu. Po zakończeniu zasadniczej części prac i przygotowaniu personelu skansen jest otwierany dla zwiedzających. Oferuje możliwość „przeniesienia się w czasie”, doświadczenia tradycji oraz zrozumienia życia codziennego przodków. Nie bez powodu takie miejsca przyjmują nazwę Parków Edukacyjnych. W skansenach organizowane są warsztaty, pokazy tradycyjnych zajęć, programy edukacyjne dla szkół oraz wydarzenia kulturalne, które przybliżają zwiedzającym życie danego okresu.

Park Edukacyjny „Branice”, czyli pierwszy krakowski skansen – kalendarium

Spoiwem projektu o nazwie Park Edukacyjny „Branice” będą zabudowania z terenów wpływów Krakowiaków Zachodnich, a w szczególności z obszaru gminy miejskiej Kraków, z okresu od początków XIX wieku do lat 40. XX wieku.

Rok 2019

– Prezydent Miasta Krakowa zdecydował, że stworzeniem krakowskiego skansenu zajmie się Kraków Nowa Huta Przyszłości S.A. (KNHP).

– W ramach działań przygotowawczych KNHP zleciła w roku 2019 opracowanie koncepcji urbanistyczno-architektonicznej Parku Edukacyjnego „Branice”, który obejmuje skansen. Dokument ten jest podstawą do dalszych prac projektowych i budowlanych.

– KNHP przygotowała kwerendę bibliograficzną na temat technologii budowy i konserwacji architektury drewnianej, a także zebrała materiały etnograficzne dotyczące Krakowiaków Zachodnich, których życie i kultura są tematem przewodnim krakowskiego skansenu.

– KNHP rozpoczęła też pozyskiwanie, ewidencjonowanie i magazynowanie zabytków ruchomych.

– Od momentu rozpoczęcia realizacji projektu uruchomiono działania informacyjne i promocyjne odnoszące się do skansenu krakowskiego.

Rok 2020

– Celem wsparcia merytorycznego KNHP Prezydent Miasta Krakowa powołał w roku 2020 Radę Konsultacyjną ds. Parku Edukacyjnego „Branice”. W jej skład weszli eksperci z dziedziny architektury drewnianej, zarządzający wydziałami Urzędu Miasta Krakowa zaangażowanymi w przygotowanie działalności skansenu oraz osoby najbardziej aktywnie wspierające miasto w przygotowaniu tej inwestycji. W skład Rady Konsultacyjnej weszli: Jerzy Muzyk, Zastępca Prezydenta Miasta Krakowa ds. Zrównoważonego Rozwoju; Anna Korfel-Jasińska, Zastępca Prezydenta Miasta Krakowa ds. Edukacji, Sportu i Turystyki; dr Katarzyna Góralczyk, Fundacja Kultura i Nauka; dr Małgorzata Jantos, Radna Miasta Krakowa, przewodnicząca Komisji Kultury i Ochrony Zabytków; Elżbieta Kantor, Dyrektor Wydziału ds. Turystyki UMK; Leszek Grabowski, fotograf, działacz społeczny; dr Artur Paszko, Prezes Zarządu KNHP; prof. dr hab. Jan Święch, kierownik Zakładu Teorii Muzealnictwa i Dokumentacji Etnograficznej; oraz Jerzy Zbiegień, miejski konserwator zabytków.

– Zaprezentowano koncepcję zagospodarowania przestrzennego skansenu i towarzyszących mu zabudowań wystawienniczo-administracyjnych. KNHP i Rada Konsultacyjna uzgodniły pierwsze propozycje obiektów, które powinny zostać uwzględnione przy tworzeniu skansenu.

– Przeprowadzono wstępne inwentaryzacje.

– Podjęto współpracę z Wojewódzkim Urzędem Ochrony Zabytków w Krakowie.

Rok 2021

– KNHP przeprowadziła badanie mykologiczno-budowlane obejmujące 20 obiektów w celu wyznaczenia tych spełniających rygorystyczne wymagania niezbędne do translokacji na teren Parku Edukacyjnego „Branice”.

– Niektóre z analizowanych zabudowań, ze względu na nieodpowiedni stan zachowania, nie otrzymały rekomendacji do translokacji. Opracowano kosztorysy i ocenę możliwości translokacji badanych obiektów.

– Podpisano umowę dzierżawy dla nieruchomości położonej przy ulicach Tatarakowej i Gen. Karaszewicza-Tokarzewskiego z Gminą Miejską Kraków z przeznaczeniem pod skansen.

– Rozstrzygnięto też postępowanie o udzielenie zamówienia publicznego na opracowanie dokumentacji projektowej, obejmującej budowę obiektu wystawienniczo-edukacyjnego.

Rok 2022

– Dostarczono projekty dotyczące zagospodarowania Terenu Parku Edukacyjnego „Branice”

– Podpisano 2. umowy sprzedaży i 11. umów darowizn na eksponaty do skansenu.

– Podjęto współpracę z GDDKiA dotyczącą translokacji chałupy z Krzyszkowic.

– Podpisano pierwszą umowę warunkową darowizny na przekazanie własności obejmującej chałupę z ul. Przyszłości 3 w Krakowie.

Rok 2023

– Pracownicy KNHP poddali analizie kosztorysy translokacji 9. wytypowanych obiektów oraz sprawdzili kompleksową dokumentację projektową dotyczącą zagospodarowania całego terenu Parku Edukacyjnego „Branice”, w tym budynku ekspozycyjno-edukacyjnego.

– Przygotowano koncepcję organizacji komunikacji z uwzględnieniem niechronionych uczestników ruchu.

– Zarząd KNHP podjął uchwały w sprawie utworzenia oddziału Spółki KNHP pod nazwą Kraków Nowa Huta Przyszłości S.A. Oddział Park Edukacyjny „Branice” w Krakowie a także rozszerzenia zapisów statutowych o działalność w sektorze kultury. Kroki te wpłynęły na poszerzenie możliwości pozyskiwania kolejnych środków na rzecz tworzenia skansenu krakowskiego.

– Rozpoczął się proces translokacji pierwszego obiektu na teren Parku Edukacyjnego „Branice”, a mianowicie zabytkowej chałupy drewnianej z ul. Przyszłości 3 w Krakowie. Dokonano inwentaryzacji jej wyposażenia. Koszt przedsięwzięcia związanego z translokacją pierwszej chałupy określono na ponad 934 tys. zł, natomiast przeniesienie 9. pozytywnie zweryfikowanych obiektów ma wynieść ponad 5 mln zł. Uruchomienie procesu translokacji drewnianej chałupy z Woli Justowskiej w symboliczny sposób inicjuje budowę Parku Edukacyjnego „Branice”, czyli skansenu budownictwa drewnianego upamiętniającego dziedzictwo Krakowiaków Zachodnich.

– Na poczet skansenu pozyskano od końca 2021 roku ponad 500 przedmiotów o charakterze zabytkowym, które zinwentaryzowano, skatalogowano i ulokowano w dedykowanym magazynie.

Do Parku Edukacyjnego „Branice” wciąż poszukiwana jest kuźnia, karczma, kapliczki przydrożne i budynek sakralny, a także eksponaty pochodzące z przełomu XIX i XX w. związane z kulturą ludową Krakowiaków Zachodnich.

Kraków .01.2024